Relacje intymne oraz seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną to temat, o którym wciąż mówi się niewiele. Wiąże się on z wieloma wątpliwościami, często wynikającymi z niewiedzy, co dotyczy zarówno rodziców, jak i opiekunów. Zresztą kwestie seksualności czy budowania związku z osobami z niepełnosprawnością, czy nawet zagrożenia związane z przemocą seksualną są w naszym społeczeństwie marginalizowane. Nie mówi się również o dojrzewaniu płciowym, masturbacji, higienie intymnej. Prowadzi to do braku elementarnej wiedzy u nastolatków należących do tzw. normy intelektualnej, przy czym problem pogłębia się w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dziecko już od najmłodszych lat powinno mieć wpajaną wiedzę na temat swojego ciała, różnic anatomicznych między płciami oraz norm społecznych związanych z cielesnością. Takie informacje pozwolą mu nie tylko na prawidłowe funkcjonowanie w dorosłym życiu, ale i tworzenie zdrowych relacji intymnych czy budowanie związku.
Opiekunowie osób z niepełnosprawnością intelektualną muszą uwzględnić fakt, że seksualność jest obecna w życiu każdego człowieka oraz zadbać o prawidłową edukację w tym zakresie. Ważna jest tu świadomość, że seksualność dotyczy niemal całego naszego życia, od wzrostu i dojrzewania ciała, przez tożsamość płciową, potrzeby seksualne, pragnienia, fantazje oraz potrzebę bliskości, budowania związku czy tworzenia relacji intymnych.
Relacje intymne i budowanie związków
Relacje intymne u osób z niepełnosprawnością intelektualną mogą być utrudnione, jednak z pewnością nie są niemożliwe, tym bardziej, że takie osoby wyrażają chęć nawiązania bliskiej relacji z innymi ludźmi. Niestety, bardzo często jest to niemożliwe przez uwikłanie w relację zależności i braku autonomii oraz przyzwolenia opiekunów na nawiązywanie jakichkolwiek relacji intymnych, co wynika m.in. z obawy o ciążę. Badania wykazują jednak, że rodzice z niepełnosprawnością nie muszą mieć problemów z opieką nad małym dzieckiem. Z drugiej strony mogą one pojawić się, gdy dziecko zacznie dojrzewać.
Ważne jest uwzględnienie faktu, że budowanie związku przez osoby z niepełnosprawnością jest możliwe przy wsparciu ze strony bliskich, pracowników socjalnych czy swoich pełnosprawnych partnerach. Ponadto relacje intymne są w dużym stopniu zależne stopnia niepełnosprawności danej osoby.
Przemoc seksualna wobec osób z NI
Mówiąc o relacjach intymnych oraz seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną, trzeba wspomnieć o przemocy seksualnej. W grę wchodzi tutaj uwzględnienie aspektu siły i przymusu, a także ograniczonych kompetencji, które powodują brak odpowiedniej reakcji. Zwykle dotyczy to osób o lżejszym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, które funkcjonują w środowisku otwartym. Niestety, wykrycie przemocy seksualnej jest często trudne, dlatego może ona trwać latami. Istnieje wiele czynników, przez które przestępstwa pozostają niewykrywane. Mogą się do tego przyczyniać rodzaj i okoliczności działania sprawcy, jak np. pobudzanie intymnych części ciała podczas kąpieli czy aranżowanie sytuacji, w których dana osoba jest zaangażowana w tworzenie materiałów pornograficznych. Przemoc seksualna pozostaje też ukryta ze względu na związek łączący ofiarę ze sprawcą i chęć chronienia go. Ze względu na brak odpowiedniego wsparcia, ofiary nie zgłaszają swych problemów. Często nie są one traktowane poważnie, a ich relacji nie postrzega się jako wiarygodnych. Dodatkowo brak edukacji wraz z ograniczonymi możliwościami poznawczymi ofiary może doprowadzić do nierozpoznania przez taką osobę niewłaściwego postępowania. Dlatego zapobieganie przemocy seksualnej powinno obejmować działanie na wielu poziomach – indywidualnym, środowiskowym oraz ogólnospołecznym, politycznym i prawnym. Specjaliści powinni kształcić swoje potrzeby w tym względzie, aby szybko reagować w razie wątpliwości. To także element ochrony przed takimi wydarzeniami. Edukacja powinna wprowadzać rozróżnienie na to zdrowe i seksualne, a to, co manipulacyjne czy obraźliwe.
System flagowy
W profilaktyce przemocy seksualnej pomocny jest system flagowy, służący do oceny i odpowiedniego reagowania na zachowania seksualne dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością seksualną. Czemu służy system flagowy? Jego zadaniem jest wspieranie i ochrona rozwoju seksualnego tych osób. Ma on uczyć i wyjaśniać reakcje na konkretne zdarzenia, wspierać poradnictwo rodziców, pobudzać pracę i dyskusje w zespole terapeutycznym oraz pedagogicznym w obszarze zachowań seksualnych u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Na podstawie każdego zachowania można określić potrzeby danej osoby i brak określonych kompetencji, dzięki czemu wyznaczony zostaje kierunek dalszych działań.
W systemie flagowym do danego zachowania (klasyfikowanego jako zachowanie seksualne) przyznaje się określony kolor flagi. Analizowane zachowania poddawane są ocenie w następujących kategoriach: obopólna zgoda, dobrowolne zaangażowanie, równość, odpowiedni wiek lub norma rozwojowa, właściwy kontekst lub sytuacja, szacunek do siebie/innych. Bardzo ważne jest, aby nie pomijać żadnego z wymienionych kryteriów ze względu na ich obiektywność oraz duże znaczenie w analizie zachowań seksualnych. By odpowiednio sklasyfikować zachowania i umieścić je we właściwej kategorii, a także przyznać im właściwe flagi, zespół powinien omówić wszystkie kryteria. Na ich podstawie przydziela się kolor flagi. System flagowy zakłada, że kolor zielony określa odpowiednie zachowanie, żółty umiarkowanie niedopuszczalne, czerwony poważnie niedopuszczalne, a czarny bardzo poważnie niedopuszczalne. Po przyznaniu flagi powinny zostać rozpoczęte działania edukacyjne.
Rozwój regulacji emocji u osób z niepełnosprawnością intelektualną
W rozpatrywaniu relacji intymnych osób z niepełnosprawnością intelektualną należy też wziąć pod uwagę rozwój regulacji emocji. To istotne ze względu na to, że emocje są niezwykle istotną częścią życia człowieka już od najmłodszych lat, a pobudzenie emocjonalne może mieć pozytywny lub negatywny wpływ na zachowanie. Jednak rozwój regulacji emocji jest zaburzony u 42% dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. W związku z tym przeżycia emocjonalne takich osób są często „sztywne” i mało zróżnicowane, zdolność opanowywania popędów jest słabo opanowana, pojawia się też niedorozwój uczuć wyższych i rozumienia pojęć abstrakcyjnych. W wyniku zaburzonego rozwoju regulacji emocji nie występują również przeżycia emocjonalne związane z zainteresowaniami i działalnością poznawczą, a przeżycia emocjonalne koncentrują się wokół aktualnych doznań z pominięciem przeszłości czy przyszłości.
II Ogólnopolski Kongres Pedagogów Specjalnych i Terapeutów
Zachęcamy do udziału w II Ogólnopolskim Kongresie Pedagogów Specjalnych i Terapeutów. Podczas wydarzenia zostaną omówione kwestie takie jak rozwijanie podmiotowości z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności intelektualnej, kształtowanie samodzielność osób z niepełnosprawnością intelektualną w terapii osób o typowym i zaburzonym rozwoju, rozwój regulacji emocji, relacje intymne osób z niepełnosprawnością intelektualną (w tym system flagowy, budowanie związku i przemoc seksualna), a także rozwijanie umiejętności społecznych u podopiecznych przejawiających zaburzenia lękowe. Wydarzenie adresowane jest do pedagogów specjalnych, terapeutów, psychologów, nauczycieli, rodziców, studentów oraz terapeutów zajęciowych.